Kapel 't Hammeke

De officiële naam luidt de kapel Onze-Lieve-Vrouw in 't Hammeke, maar in de volksmond is het beter gekend als 't Hammeke.
Deze idyllische, witte kapel ligt verscholen achter de Zennedijk, in de schaduw van een krans lindebomen. 

Archeologisch onderzoek en restauratie 2022-2023

Van augustus 2022 tot augustus 2023 werd kapel Onze-Lieve-Vrouw in ’t Hammeke gerestaureerd. In de kopgevel werd de oude toegangsdeur terug open gemaakt en voorzien van glas zodat iedereen ten allen tijde het interieur kan bewonderen. 

Aan deze restauratie ging een archeologisch onderzoek vooraf waarbij ontdekt werd dat er in de 15^de eeuw een kleine kapel was opgericht binnen de contouren van wat nu de noordoostelijke helft van de kapel is. Tot dit onderzoek was er niets geweten over de exacte afmetingen van de funderingen van de kapel. In de 16^de eeuw werd die kapel volledig herbouwd ten zuidwesten van de oorspronkelijke kapel. Daarvoor recupereerde men heel wat bouwmateriaal uit de voorgaande fase wat duidelijk zichtbaar is in de huidige muren. In de 17^de eeuw werd de kapel uitgebreid in noordoostelijke richting waarmee ze haar huidige omvang bereikte.

De fasering op de afbeelding:

• 1: 15^de eeuw
• 2: 16^de eeuw
• 3: 17^de eeuw

De restauratie werd uitgevoerd door Monument Goedleven nv, onder toezicht van architectenbureau Beeck & Hermans bvba. Gemeente Zemst ontving hiervoor een premie van de Vlaamse Overheid. 

De gerestaureerde kapel Onze-Lieve-Vrouw in ’t Hammeke werd feestelijk geopend tijdens Open Monumentendag op 10 september 2023.

Meer info over de restauratie van kapel Onze-Lieve-Vrouw in ’t Hammeke vind je via www.zemst.be/kapel.

Algemeen

• Kapel Onze-Lieve-Vrouw in 't Hammeke is een beschermd monument bij koninklijk besluit van 12 april 1974.
• Eigenaar is gemeente Zemst.
• De kapel maakt deel uit van Kerkenbeleidsplan dat in 2022 werd goedgekeurd. Hierin werd bepaald dat in de kapel kleinschalige toeristische en culturele activiteiten kunnen georganiseerd worden. Meer info via www.zemst.be/gebruik-kerken. 

Herkomst naam

Volgens de legende, die mogelijks teruggaat naar de 13^de eeuw, raakte een schip vast in het slib in één van de kronkels van de toen nog bevaarbare Zenne. De scheepslui kregen het schip niet los en richtten zich radeloos tot een Onze-Lieve-Vrouw beeldje dat er in een boom hing. Hun smeekbede werd gehoord en het schip kon losgemaakt worden. Uit dankbaarheid bouwden de schippers er een kapel voor Onze-Lieve-Vrouw. 

Deze legende verklaart ook de naam van de kapel Onze-Lieve-Vrouw in ’t Hammeke. Ham betekent immers buiging of aangeslibd land. De kapel werd opgericht in een bocht/buiging/aangeslibd land van de Zenne waar het schip vastliep.

Geschiedenis

• In 1485 werd de Zenne deels recht getrokken met behoud van een kleine ham rond de sacrale plaats waar de kapel nu gevestigd is. Vermoedelijk werd de kapel pas eind 15^de eeuw opgericht door toedoen van de familie de Carondelet, de kasteelheren van kasteel Releghem.

• In de 16^e eeuw werd de kapel op kosten van een Antwerpse handelaar uitgebreid langs de voorzijde en ingericht met beelden en panelen. Dit uit dankbaarheid voor de genezing van zijn ziekte na aanroeping van Maria. De kapel werd in deze periode een populaire plek om heiligenbeelden te aanroepen om plagen en ziektes te bestrijden. Sinds 1683 zouden hier de relikwieën van Sint-Laurentius worden bewaard. Hierdoor werd de kapel onder meer door dokters druk bezocht. In deze periode vinden we ook de vermelding van de oudste pastoor van de kapel, de heer Boulbluck.

• Eind 16^de, begin 17^de eeuw had de kapel te lijden onder de Tachtigjarige Oorlog tussen het Spaanse Rijk en de Lage Landen, die uiteenvielen in de Noordelijke en de Zuidelijke Nederlanden. Onze contreien werden geteisterd door geweld van zowel militairen als misdadige bendes. De kerk van Zemst werd verwoest, de kapel raakte in verval en het aantal parochianen liep sterk terug. Na decennia van strijd werd het katholicisme hier terug de enige toegelaten staatsgodsdienst. In het begin van de 17^de eeuw werd de kapel hersteld, werd er een nieuwe klok en altaar voorzien en kwam er een nieuwe ingangsdeur. Mogelijks is dit nog steeds de huidige ingangsdeur.

• In de 17^de eeuw werden heel wat huwelijken voltrokken in de kapel.

• Tegen 1699 was de kapel een populair bedevaartsoord geworden omwille van de miraculeuze genezingen en werd te klein voor de vele bezoekers. Het achterste, oudste deel van de kapel begon bovendien in verval te raken. Met middelen die de Zemstse inwoners bijeenbrachten werd de kapel gerenoveerd. Het oude gedeelte werd volledig afgebroken waarna het westelijke gedeelte werd doorgetrokken naar het oosten om zo de kapel haar huidige aanzicht te doen krijgen. De naad tussen het oude en het nieuwe deel is trouwens nog steeds te zien en het laatst gebouwde deel is breder dan het oorspronkelijke deel van de kapel. Er werd ook een nieuw altaar geplaatst met een gedenksteen voor de pastoor, onderpastoor en koster. Deze steen bevindt zich nu in de vloer aan het glasraam (vloersteen.jpg). In de oostgevel is nog steeds een gedenksteen met het opschrift 1699 zichtbaar die herinnert aan deze restauratie (Kapel gevelsteen.jpg). Ter ere van deze restauratie werd ook een bedevaartsvaantje gedrukt door Peter Oris uit Antwerpen.

• In de 18^de eeuw werd het gewelf van de kapel geplafonneerd. Wellicht werden in deze periode ook de huidige steekboogramen aangebracht, de smalle rondboogvensters dichtgemetseld en de nog aanwezige sleuf voor het deponeren van giften in de westgevel aangebracht.

• Rond 1794, een paar jaar nadat de Franse Revolutie uitbrak, waren het zware tijden voor de kerkelijke gebouwen. Het leger van de Franse Republiek drong door tot aan de Zenne, de klok en de kruisen van de kapel werden gestolen. De kapel deed zelfs even dienst als stal. Nadat Napoleon met de paus een overeenkomst had gesloten, het zogenaamde concordaat, werd de kapel terug in gebruik genomen. De kapel was echter in zo’n slechte staat dat een restauratie zich terug opdrong. Deze werd uitgevoerd in 1805. Getuige hiervan zijn nog de huidige zwarte aardewerken tegels. Tegelijkertijd werden versieringen aangebracht en werden enkele ramen verkleind of dichtgemetseld.

• Tussen 1813 en 1817 bekostigden de inwoners van Zemst een nieuwe klok en werd de kapel voorzien van nieuw altaar, schilderijen en gewaden.

• Van 1869 tot 1875 werd de Zenne recht getrokken waardoor de kapel op de rechteroever kwam te liggen (1880-1905.jpg). De inwoners van Zemst moesten voortaan de Zenne oversteken om naar de kapel te gaan.

• Tijdens de Eerste en Tweede Wereldoorlog verdween de inboedel van de kapel en het doksaal waar de zangers en de koster op stonden, werd afgebroken. De kapel deed in die periode ook even dienst als veldhospitaal. Alfred Minner, de architect van de Sint-Pieterskerk van Zemst, tekende in 1934 plannen voor de restauratie van de kapel maar door het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog werden deze nooit uitgevoerd.      

• Tussen 1960 en 1970 werd de E19 aangelegd waarbij de wijk De Brug verdween en de kapel geprangd kwam te liggen tussen de Zenne en de autosnelweg.
  
  
• In 1974 werd de kapel beschermd als monument.
• In 1975 kreeg de kapel een grondige restauratie. 

• Omdat het 15^de-eeuwse Onze-Lieve-Vrouw beeldje in slechte staat verkeerde en niet veilig stond in de kapel, werd er in 1976 een replica gemaakt ter vervanging.